Lambertusbasiliek

De oude kerk

Vermoedelijk in de eerste helft van de 14e eeuw verrees in Hengelo een kapel bij de latere havezate Huis Hengelo, toen nog Hof te Hengelo geheten. Deze kapel was gewijd aan de heilige Lambertus van Maastricht. De kapel werd vermoedelijk rond 1500 vervangen door een stenen kerk, die begin 17e eeuw overging in protestantse handen. De katholieken gingen vanaf dat moment naar de schuurkerk bij erve Roesink bij Delden en de schuurkerk bij het erve Hermelink in Woolde.

De kerk van 1786

In 1775 werd de bouw van een nieuwe schuurkerk wat dichter bij Hengelo toegestaan. Na enige vertraging kwam de kerk in 1786 gereed. De enorme groei van Hengelo ten gevolge van de textielindustrie maakte uitbreidingen in 1832-35 en 1849-50 noodzakelijk. In 1887 besloot men tot de bouw van een nieuwe kerk.

De huidige basiliek

Pastoor Beernink (1875-1906) was bouwpastoor van de nieuwe kerk. Als architect werd Gerard te Riele uit Deventer aangetrokken. Deze bouwde ook een noodkerk in de tuin van de pastorie, die van 1888 tot 1890 gebruikt werd tot de eigenlijke kerk in gebruik kon worden genomen. De kerk is gebouwd in neogotische stijl en werd in de loop van de jaren voorzien van typisch neogotische elementen, zoals beeldhouwwerk van het atelier van Mengelberg. De toren is 79,2 meter hoog en staat daarmee op de vijfentwintigste plek in Nederland.
Bij het bombardement op Hengelo tijdens de Tweede Wereldoorlog bleef de Lambertuskerk grotendeels gespaard, hoewel een restauratie toch noodzakelijk bleek, die van 1948 tot 1951 duurde.

Rijksmonument en basiliek

In 1974 werd de kerk uitgeroepen tot Rijksmonument. In 1998 werd zij door paus Johannes Paulus II verheven tot basiliek. In 2002 werd de kerk opnieuw gerestaureerd waarbij oorspronkelijke neogotische elementen terugkeerden.

Het orgel en de restauratie

Het oude, oorspronkelijke orgel van de Lambertus werd gebouwd door de gebr. Gradussen uit Winssen in 1907. Dit orgel had 21 registers over 2 klavieren en pedaal. In overleg met de fa. Jos Vermeulen in Alkmaar ontstaat in 1943 een concept voor een elektro-pneumatisch orgel met 57 registers over 4 klavieren en pedaal. Na de oorlog word echter besloten tot een kleiner orgel. Het oude Gradussen-orgel werd doorverkocht aan de St. Nicolaaskerk in Utrecht. Daar is het inmiddels ook weer vervangen door een orgel van Maarschalkerweerd. Het nieuwe Vermeulen-orgel wordt op 28 mei 1949 ingewijd, gevolgd door een concert van Alphons Gaalman en Flor Peeters. Het had 45 registers / 2800 pijpen en was daarmee het grootste orgel van Hengelo en zelfs Twente.

Het werd destijds gebouwd voor fl. 60.000,- mede o.l.v. professor-organist Flor Peeters uit Mechelen (B). In de zomer van 2002 is een ingrijpende restauratie van de kerk afgerond. Het orgel zelf is vanaf voorjaar 2007 ingrijpend gerestaureerd. Tevens werd het zwelwerk uitgebreid met 14 stemmen (690 pijpen). Daartoe is een Adema-Schreurs orgel uit een in 1996 gesloopte Haarlemse kerk aangekocht. De restauratie werd uitgevoerd door Adema Kerkorgelbouw. Met behoud van het bestaande concept van Vermeulen werd een nieuw Fransgetint Reciet Expressief gemaakt, deels met het gebruikte pijpwerk, deels met nieuw pijpwerk. Het oude Positief kreeg de functie van Echo (IV), het Zwelwerk werd Recit Expressief (III). In april 2007 is de speeltafel gedemonteerd voor nieuwbouw door het Duitse bedrijf Laukhuff. De nieuwe speeltafel heeft 4 manualen, setzer-combinaties en een rol-crescendo (zie foto). Adema restaureerde het pijpwerk, de balgen en windlades.

Kristalkerk

Hengelo heeft al decennia lang een bijzonder relatie met zout. Sinds de jaren dertig wordt er naar zout geboord, dat zich in een 50 meter dikke laag op zo’n 450 meter diepte onder de stad bevindt.
Ook in de bijbel wordt veel over zout gesproken. Jezus roept christenen op om een zoutend zout te zijn: smaakmakend en bederfwerend.

Het kerkgebouw is daarom ontworpen onder het thema zoutend zout. De toren heeft de vorm van een gestileerde en voor Hengelo kenmerkende boortoren (zie kader). Voor de basis van het gebouw is gekozen voor de vorm van zoutkristallen: twee witte kubussen vormen de kern van het gebouw. Ze worden omgeven door ‘een muur van rode aarde’. Uit de muur komen de kerkzaal (10 meter hoog) en de ontmoetingsruimte als kristallen omhoog. De kerkzaal biedt plaats aan bijna 600 mensen. Het gebouw is eind 1999 in gebruik genomen. Het heeft de naam Kristalkerk gekregen, een knipoog naar het thema zoutend zout.

Het orgel

Het orgel werd in 1964 gebouwd door de firma Verschueren (Heythuysen) voor de Gereformeerde Cypreskerk in Den Haag.

Als gevolg van het Samen-op-Wegproces werd deze kerk in 1998 verkocht aan een Pinkstergemeente, waardoor het orgel overcompleet werd. Het is naar Hengelo overgeplaatst door BAG Orgelmakers te Enschede. Met advisering door  Gijs van Schoonhoven zijn enkele wijzigingen aangebracht in dispositie en intonatie. De oorspronkelijke Quint 2 2/3′ is vervangen door de Sifflet 1′ en aan het pedaal werd de Fagot 16′ toegevoegd. De Sexquialter van het Borstwerk is voorzien van twee standen: bij het half open trekken van dit register spreekt alleen het Quint-koor, geheel opengetrokken spreekt ook het Terts-koor.

Op vrijdag 24 november 2000 is het orgel in gebruik genomen met een concert door Gijs van Schoonhoven.